Sadowne a… zabory
W 1792 roku carowa rosyjska Katarzyna II rozpoczęła wojnę z Polską, aby obalić postanowienia konstytucji 3 maja.
Cofające się ze wschodu główne siły północnej armii polskiej przeprawiły się przez Bug powyżej Nura, po czym przez Sokołów i Węgrów podążyły ku Wiśle. Jednakże mniejszy oddział polski pod dowództwem płka Azulewicza (tzw. jazda tatarska) skierował się w drugiej połowie lipca przez Nur i Brok do Wyszkowa. Szedł prastarym traktem, prowadzącym przez Bojany i Udrzyn. Prawdopodobnie także wojska rosyjskie ominęły region sadowieński…
W dwa lata później, podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 r., przemarsze oddziałów polskich i rosyjskich także omijały nasz teren. Poważne zmiany polityczne miały miejsce w 1795 r. W wyniku traktatów rozbiorowych państwo polskie przestało ostatecznie istnieć, naród polski stracił niepodległość. Cały region sadowieński dostał się pod panowanie Austrii, podczas gdy miejscowości położone bezpośrednio za Bugiem – Brok, Bojany, Udrzyn i inne – znalazły się pod panowaniem Prus. Bug stał się granicą państwową austriacko-pruską. Region sadowieński został odcięty również od Warszawy, która po 1795 r. dostała się pod władzę Prus. Rzeka została obsadzona przez austriacką wojskową straż graniczną, której posterunki miały swoje siedziby w Morzyczynie, Wilczogębach i Rażnach…
Stan ten nie trwał długo. W 1807 r. cesarz francuski Napoleon, prowadząc wojnę z Prusami i Rosją, dotarł na ziemie polskie wzywając Polaków do powstania… W wojnie tej Austriacy udziału nie brali, toteż region sadowieński skutków działań wojennych nie odczuł. Ale sąsiedzi za Bugiem znaleźli się w Księstwie Warszawskim, granica na rzece stała się na krótki czas od 1807 r. granicą między Austrią i Księstwem Warszawskim.
W dwa lata później, wiosną 1809 r., Austria znalazła się w wojnie z Napoleonem i Księstwem Warszawskim. Wprawdzie po bitwie pod Raszynem wojska austriackie zajęły Warszawę, ale wojna toczyła się dalej. Książę Józef Poniatowski ruszył na czele armii w kierunku Lubelszczyzny i dalej, do Galicji, docierając do Krakowa. Wtedy to, z końcem kwietnia 1809 r., uwolniony został od Austriaków także region sadowieński. Działania wojenne i tym razem go oszczędziły. Po przyłączeniu go następnie do Księstwa Warszawskiego znalazł się on w województwie podlaskim, obwodzie siedleckim, powiecie węgrowskim.
Ostatnia z wojen napoleońskich rozpoczęła się w 1812 r. W toku przygotowań do wyprawy na Rosję korpus sprzymierzonych z Napoleonem wojsk saskich skierowany został wiosną 1812 r. z Siedlec ku północy. Przeprawiał się on przez Bug w Broku, musiał więc przejść przez Morzyczyn… Po upadku Napoleona Księstwo Warszawskie przestało istnieć. Z większości jego obszaru zostało utworzone Królestwo Polskie, połączone z Rosją osobą monarchy.
Tak więc mieszkańcy regionu sadowieńskiego zaznali w stosunkowo krótkim czasie kilku kolejno zmieniających się rządów: od 1795 do 1809 r. rządów austriackich, od 1809 do 1812 rządów Księstwa Warszawskiego, w latach 1813 i 1814 tymczasowego zarządu pod nadzorem rosyjskim, wreszcie od 1815 r. – rządów Królestwa Polskiego. Szczęśliwym trafem nie ucierpieli bezpośrednio od powtarzających się na ziemiach polskich działań wojennych.
W latach 1830 – 1831 miało miejsce powstanie listopadowe. I tym razem działania wojenne nie dotknęły bezpośrednio Sadownego i jego okolicy… Pierwsze oznaki budzenia się świadomości narodowej wśród chłopów regionu sadowieńskiego można stwierdzić w czasie powstania 1863 r.… wielu chłopów wzięło w nim udział… W lesie między Bugiem a Rażnami, Zarzetką i Brzózą znajdowała się baza jednego z oddziałów powstańczych.
Wybuch wojny w sierpniu 1914 r. zaznaczył się przede wszystkim powołaniem pod broń licznych rezerwistów, spośród których wielu padło na polu walki… W lecie 1915 r. cofająca się pod naporem Niemców armia rosyjska dokonała wielu zniszczeń. Podpalone zostały i częściowo spłonęły niektóre wsie, jak Wilczogęby, Zalesie, pojedynczo stojące domy w Sadolesiu, Płatkownicy, uległ zniszczeniu tor kolejowy, spalono budynek stacyjny, popalone zostały również mosty na szosie, w tym także most na Bugu.
Źródło: Nad Bugiem, Ugoszczą, Wilączą, Tomasz Szczechura, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1967 – pozycja książkowa dostępna w zbiorach Gminnej Biblioteki Publicznej w Sadownem
