Pisali o Sadownem…

Pierwsze kroki.

Po założeniu w 1514 roku Sadownego, zlokalizowanego w centrum regionu, Kapituła stworzyła tu parafię. Biskup płocki ks. Rafał Leszczyński w 1524 roku wydał zgodę na jej erygowanie /początkowo dla czterech wsi – Sadowne, Rażny, Kołodziąż i Mrozowa Wola/. Utworzenie parafii przybliżyło posługi religijne wiernym mieszkającym na terenie dóbr. Kapituła wyposażyła parafię – przydzielając dla proboszcza 4 włóki ziemi. Na tej ziemi proboszcz osadził chłopów i założył niewielki folwark /na terenie dóbr działały w II połowie XVI wieku cztery folwarki założone przez Kapitułę w Rażnach, Kołodziążu, Mrozowej Woli i Brzózce/. Po założeniu parafii Sadowne zaczął kształtować się centralny ośrodek administracyjny dla pozostałych wsi. – (wg „Dzieje wsi Rażny”, A. Stankiewicz, Warszawa 2006).

W dokumentach księstwa mazowieckiego najwcześniej pojawia się nazwa wsi Rażny. Okazuje się, że miejscowość ta zamieszkała była od niezmiernie dawna. Natrafiono na ślady, że już w czasach przedhistorycznych, jakieś 1700-1800 lat temu, znajdowało się tu osiedle, po którym pozostało cmentarzysko. Poza tym jednak żadnych wiadomości o tym osiedlu nie mamy…

W roku 1425 Rażny znajdowały się w samym sercu puszczy, która po obu brzegach Bugu rozciągała się wkoło nich na wiele kilometrów /od roku 1434 – przez ponad 350 lat – stanowiły własność kapituły kościoła kolegiackiego św. Jana w Warszawie. Jedynie Morzyczyn i Płatkownica były wówczas własnością królewską./. W najbliższej okolicy było tylko jedno miasto, mianowicie Kamieniec, nieco dalej, aż nad Narwią, rozwijał się Pułtusk. Brok był małą mieściną; istniał w nim co prawda targ, ale osada nie miała jeszcze praw miejskich, tak samo nie były wtedy jeszcze miastami osiedla dalsze: Ostrów, Nur, Wyszków, Węgrów, Sokołów.

W tym stanie rzeczy wojewoda Piotr otrzymał od księcia Janusza I zezwolenie na założenie miasta w Rażnach. Niestety, z przyczyn bliżej nam nie znanych nie powiodło się to… Drugą miejscowością, wymienioną niemal w tym samym czasie w dokumentach księstwa mazowieckiego, jest właśnie Morzyczyn. Z krótkiej notatki z 1429 r. dowiadujemy się, że wieś Morzyczyn była urządzona na prawie czynszowym, że sądownictwo w niej sprawował wójt, że istniała we wsi karczma… W tym czasie istniały prawdopodobnie Ugoszcz i Wilącza. Osiedle Ugoszcz, położone nad rzeczułką tej samej nazwy, znajdowało się gdzieś na obszarze Mrozowej Woli… Osiedle Wilącza to dzisiejsze Wilczogęby; położone było przy ujściu do Bugu strugi o tej samej nazwie, nad jeziorem zwanym dziś Kotło /wieś Wilczogęby założona została na podstawie dokumentu wystawionego w roku 1504. Już przedtem istniało w tym miejscu osiedle zwane Wilączą…

Bardzo wcześnie musiał rozwinąć się Kołodziąż mimo, że o nim z wieku XV nie mamy żadnej wiadomości; od razu dowiadujemy się, że to już duże osiedle.

Sadowne również było wsią nową, założoną „na surowym korzeniu”. Umowa z wójtem tej wsi zawarta została w 1514 r., osadnicy zaś otrzymali „wolę” na lat 20 dokumentem wystawionym przez ks. Z. Roskowskiego w 1519 r., wsią nową była Mrozowa Wola, w dokumentach początkowo nazywana po prostu Mróz. Założycielem jej i wójtem był Stanisław Mróz, od niego też wzięła nazwę. Wieś założona została obok osiedla istniejącego dawniej, zwanego Ugoszcz, które też z czasem pochłonęła… W Mrozowej Woli ks. Z. Roskowski założył młyn spiętrzając wodę strugi Ugoszczy oraz wybudował sobie obronny dom. Od tego księżego gospodarstwa i domostwa poszła nazwa Księżyzna…

W drugim etapie powstawały dalsze wsie. Najpierwsza z nich to Orzełek, zasiedlony zapewne wkrótce po uregulowaniu sporu granicznego z Lipkami i Kosowem (znajdującymi się w granicach Księstwa Litewskiego). Mogło to mieć miejsce już ok. 1530 r.

Następną wsią był Zieleniec, który odziedziczył nazwę lasu, na miejscu którego powstał. Wieś ta wymieniona została po raz pierwszy w 1552 r. W tymże roku istniała już i Sokółka. Datę powstania obu tych wsi należy cofnąć przynajmniej o lat dwadzieścia. Obie one znalazły się w 1552 r. w wykazach podatku łanowego, tzw. rejestrach poborowych. Ponieważ podatki zaczęto pobierać dopiero wtedy, gdy wygasły lata „woli”, a zazwyczaj trwało to najmniej lat 20, włóki dla Zieleńca i Sokółki wymierzono gdzieś około 1530r. W 1563r. zjawia się w rejestrze poborowym Brzózka, nazywana niekiedy także Brzozą. Jej początki datują się zapewne około 1540 r. … Wieś królewską Grabiny po raz pierwszy spotykamy w wykazie podatków z 1579 r., powstała zapewne przed rokiem 1560. Że osadnicy Dobroszewa – Grabin (Niemcowej Woli) korzystali z lat „woli”, zaświadcza nam zapiska w lustracji z roku 1570.

Osadnictwo, które tak pięknie rozwijało się za panowania ostatnich Jagiellonów, w XVI w., nie tylko zatrzymało się, ale zaczęło się cofać. Kwitnące dawniej osiedla pustoszały, niektóre nawet całkowicie zamarły, na pola powracał las.

Główny cios rozwojowi naszej okolicy zadały srożące się od połowy XVII w. za panowania Jana Kazimierza i następnych monarchów klęski żywiołowe i wojny. …O zmianach zachodzących w liczbie ludności w każdej wsi możemy zorientować się z liczby chrztów zapisanych w księgach parafii Sadowne… Wynika z nich, że po potopie szwedzkim (1655-1657) niemal całkowicie zniknęły na lat kilkadziesiąt Sokółka i Brzózka, a od końca XVII w. los ten spotkał i Grabiny. …W księgach chrztów pojawiają się nazwy nowych osiedli… W 1743r. np. zapisana została po raz pierwszy nazwa Ocięte… W roku 1643, czyli w chwili założenia księgi chrztów, istniały: Sadoleś i Poświątne. Sadoleś, nazywany także Sadolasem, traktowana była zrazu jako część Sadownego… Dopiero z czasem Sadoleś wydzieliła się jako osobna wieś. Poświątne była to część Sadownego, stanowiąca własność probostwa. Od 1645 r. zjawia się Kowalewskie; było to osiedle na obszarze dzisiejszego Sadownego, bardzo możliwe, że potem nazywano je Kuźnicą. Dalsze nazwy – zjawiające się w księdze chrztów – to Krupieńskie od 1684 r., Bojewo od 1726 r., Ocięte od 1743, Kuźnica od 1758, Sękarzowizna od 1756, Czaplowizna od 1787, wreszcie Zajezierze i Wąsosz od 1796 r. …Spośród nich Zajezierze dziś stanowi część wsi Sojkówek, Wąsosz zaś część Sadolesia. Sękarzowizna to dzisiejsza Szynkarzyzna, zwana potocznie Sękarą. …Od 1696 r. zjawia się w księdze chrztów parokrotnie nazwa osiedla Grzywacz, inaczej Kątniki. Gdzie się znajdowało, nie sposób dociec.

Na szczególną uwagę zasługuje Kuźnica, prawdopodobnie najpierw nazywana Kowalewskiem. Było to osiedle powstałe w bliskim sąsiedztwie ówczesnego Sadownego, przy kuźnicy, czyli piecu do wytapiania żelaza… Powstaje po 1830 r. Sójkówek, nazwany tak od rządcy dóbr kołodziąskich Andrzeja Soyke, zrazu nazywany Nowymi Włókami lub Nowymi Koloniami. W aktach kościelnych nazwa Sójkowo pojawia się w 1835 r. W następnym roku zapisane zostały nazwy wsi Zarzetka i Podborze, najpóźniej – Zalesie. W tym też okresie jako osobna wieś powstają Podbojany. Dziś na obszarze dawnych Podbojan nie istnieje ani jedno domostwo, jej teren przyłączony został do Wilczogąb.

Źródła:

„Nad Bugiem, Ugoszczą, Wilączą”, Tomasz Szczechura, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1967 (pozycja książkowa dostępna w zbiorach Gminnej Biblioteki Publicznej w Sadownem)

„Dzieje wsi Rażny”, Adam Stankiewicz, Warszawa 2006 (pozycja książkowa dostępna w zbiorach Gminnej Biblioteki Publicznej w Sadownem)

www.geohistoria.pl – mapy