NAZEWNICTWO GWAROWE

Budując oświatę i kulturę nowoczesną, musimy jednocześnie pamiętać o szacunku dla przeszłości.

ROZDZIAŁ V

NAZEWNICTWO GWAROWE REGIONU SADOWIEŃSKIEGO

Ziemia nasza, podobnie jak inne regiony kraju, obfituje w swoiste nazwy gwarowe, których geneza wywodzi się z mazowieckiego języka gwarowego ludu wiejskiego, jak również wiele cech podobieństwa znajdują one w wyrażeniach wziętych z kurpiowszczyzny, ponieważ region nasz położony jest jakby na pograniczu jednego z drugim. Dzisiejszy język ludu wsi położonych w okolicach Sadownego ulega stopniowemu przeobrażeniu z uwagi na ogromny wpływ oświaty i kultury poprzez szkołę, książkę, prasę, radio, telewizję i inne środki masowego przekazu. Coraz bardziej, szerzej i głębiej przenika czyste słowo języka literackiego do chat wiejskich i niedługi chyba już czas, gdy język ten wyruguje całkowicie gwarę ludową i wszechwładnie opanuje narastające w coraz to nowe zdobycze kulturalne, żądne nowego, młode pokolenia. Do rzadkości już teraz należą wplatane w rozmowy między ludźmi naszych wsi wyrażenia gwarowe, używane jeszcze tylko przez starsze ich pokolenie, które wzrósłszy w atmosferze samoistnie pielęgnowanej ludowości, posługują się tym nazewnictwem w sposób naturalny wynikający po prostu z ich normalnej życiowej potrzeby.

Za lat kilkadziesiąt gwara ludowa naszej ziemi zniknie bezpowrotnie i spotykana być może będzie  już tylko w utworach literackich, czy też dokumentach regionalnych stanowiących świadectwo tego, co kiedyś istniało i było integralną częścią składową życia codziennego ludu wsi.

Ze śmiercią starszego pokolenia wiejskiego, zejdzie również z powierzchni życia dawny i niezwykle barwny folklor gwarowy obfitujący w niezwykłe bogactwo językowe, rodowodu którego należałoby szukać w historiografii minionych pokoleń i zmieniających się ciągle warunków życia i bytowania.

Dlatego też obowiązkiem naszym, jako pokolenia schodzącego powoli według normalnych prawideł ludzkiego żywota spośród żywych i ciągle następujących po sobie ludzi, jest wygrzebać z pyłu zapomnienia nazewnictwo gwarowe naszego regionu, zanotować je aby nie uległo zagładzie i nie poszło w niepamięć, jak niestety wiele innych doznało takiego losu. Budując oświatę i kulturę nowoczesną, musimy jednocześnie pamiętać o szacunku dla przeszłości. Nakazem dla nas wszystkich jest ratować przed zatratą wszystko co istniało dawniej i było świadectwem pracy i działania pokoleń, które codziennym swym znojem życiowym tworzyły podstawy dni dzisiejszych, a które z biegiem czasu znów chwalebnie przejdą do przeszłości, aby świadczyć następnym pokoleniom o tym co kiedyś istniało i tworzyło mrówczym systemem fundamenty następujących wiecznie po sobie dni i czasów.

W szczególności młodzież dzisiejsza i ta jutrzejsza, która kiedyś następować będzie i wzorem swych poprzedników budować dalej zręby kultury narodowej, niech pielęgnuje i ceni to wszystko co było kiedyś, nie zapominając również o języku swych przodków, jako jednym z podstawowych środków wyrazu kultury swego regionu.

Zebrane tu nazewnictwo naszego regionu, nie będzie na pewno kompletnym. Wiele z nich uszło z pewnością uwadze i niestety zatarło się już w zapomnieniu, ale chociaż ta garść rzuconych tu, będzie konkretnym potwierdzeniem ludowej kwiecistości językowej nie tylko naszych przodków, lecz także ludzi jeszcze dziś żyjących. Wiele z tych wyrażeń wyda się niejednemu dziwolągiem, a może nawet cudactwem językowym! Nie są one na pewno zmyślone, lecz zawierają w sobie wszystkie cechy prawdziwości istnienia i użytku codziennego w języku potocznym niedawnego jeszcze ludu sadowieńskich wsi i osiedli.

Niejedno z tych wyrażeń krąży uparcie po dziś dzień i w wielu wypadkach stanowi integralną część języka wiejskiego, stosowanego nawet jeszcze dziś wśród swoich przez młodych, zarażonych już bakcylem nowoczesności, bo takie jest prawo nieustępliwości we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego.

Dziwnie one będą brzmieć w niejednych uszach, ale niestety takimi one były i błędem byłoby je przekręcać czy fałszować.

Pokażmy je zatem i z uwagą czytając wsłuchajmy się w ich treść niezwykłą i ciekawe brzmienie. Oto one (przykłady – pełna treść w maszynopisie – przyp. red.).

Nazewnictwo różne.

Ajwo, ajwu – tutaj, tu, w tym miejscu.

Cerznieć – czarnieć, czernić.

Chto – kto.

Cudak – człowiek dziwny, inny niż normalni ludzie.

Niescęsny – nieszczęśliwy.

Wielgi – wielki, ogromny, duży.

Wyterty – wytarty.

Zaperte – zamknięte.

Nazwy rzeczy.

Bijak – część cepów, która uderza w rozłożone na klepisku zboże.

Działy – części pól.

Nianso – mięso.

Gamuła – osełka masła.

Janteres – interes.

Drapac – zdarta miotła.

Kośtur – krzywy zazwyczaj kij do podpierania.

Kajet – zeszyt.

Stryjo – brat ojca.

Flaska – butelka.

Rośliny, sad, ogród, pole.

Chojak – sosna.

Suska – uschłe drzewo.

Mlec – mniszek lekarski.

Ulęgałka – owoc dzikiej gruszy.

Rombarbar – rabarbar.

Śwerek – świerk.

Choina – mały lasek sosnowy.

Odziemek – dolna część pnia drzewnego.

Zwierzęta.

Plugastwo – obrzydłe, wstrętne robactwa.

Kukawka – kukułka.

Ziaba – żaba.

Ślepak – końska mucha, giez.

Sialanizna – wścieklizna.

Nazwy czynności.

Daligo – prędzej, nuże, dalej.

Doraić – doradzić, poradzić, wybrać.

Fajtnon – przewrócił się.

Zabacył – zapomniał.

Wzion – wziął, zabrał.

Zerty – lubiący jeść.

Buł – był.

Robiuł – robił.

Górzno my – przykro mi.

Obłóczyć – wkładać ubranie, ubierać się.

Części ciała.

Kudły – włosy zmierzwione.

Kulfon – nos dużych rozmiarów.

Gamba – twarz.

Scoki – szczęki.

Bełk – brzuch.

Cerep – czaszka.

Ułomności ludzkie.

Charakterny – porządny, dobry człowiek.

Mizerak – człowiek chudy, mizerny.

Gleńda – plotkarz, niepotrzebnie wiele mówiący.

Latawica – dziewczyna o złej opinii.

Ochlaj – pijak.

Łachudra – czł. nic nie wart, byle co.

Psubrat – łajdak, gałgan, człowiek nie wiele wart.

Odzież.

Sial – długa chusta, wąska narzucana na plecy.

Rydelek – daszek u czapki.

Zezuwać – zdejmować buty, ściągać buty.

Na przybość – chodzenie w butach, bez skarpet – na goło.

Lecznictwo.

Kąklus – koklusz.

Frebra – malaria, dreszcze.

Zajady – ranki w kątach ust.

Rolnictwo.

Grądziel – część pługa zakończona hakiem.

Poprzecniak – kawałek pola zorany w poprzek.

Znacznik – przyrząd do znaczenia rowków przy sadz. kartofli.

Kośnik – koszący łąkę lub zboże kosą.

Zgoniny – odpadki zboża z plewami po młóceniu.

Budownictwo.

Drewniak – dom z drzewa.

Alkierz – izba z małym okienkiem, w której spano.

Tebel – gruby gwóźdź drewniany służący do łączenia ze sobą bali jako części składowych ścian drewnianego domu.

Śprosy – ramki okienne, w których tkwią szyby.

Gumno – miejsce przy budynkach gospodarskich.

Obróbka drewna.

Tret – trociny.

Traczka – rżnięcie drzewa, kloców na deski, belki itp.

Opoły – półokrągłe, boczne obrzyny kloca drzewa.

Ośnik – narzędzie ciesielskie z dwoma uchwytami do odzierania pnia z kory.

Śkublica – narzędzie spełniające tę samą rolę co ośnik, tylko nieco krótsze.

Komunikacja, transport.

Drabie – drabiny na wozie do przewozu siana lub zboża.

Podwoda – wóz gospodarski wyznaczony do przewozu osób urzędowych z nakazu władzy np.: gminnej.

Siosa – droga utwardzona, bita.

Gościaniec – droga wiejska.

Steczka – ścieżka.

Narzędzia.

Śpadel – szpadel, łopata.

Rydel – szpadel.

Góźdż – gwóźdź.

Raśpel – pilnik, tarnik do drzewa lub opiłowania kopyt.

Osła, osełka – kamień piaskowiec do ostrzenia noży lub ostrych narzędzi.

Rybołóstwo.

Przerambel – otwór wycięty w lodzie na rzece lub stawie.

Oka – otwory w sieci.

Iglica – przyrząd do robienia sieci.

Drygawica – rodzaj sieci składająca się z coraz drobniejszych oczek.

Kłoń – siatka na trójkątnym ożebrowaniu.

Zajęcia ludzi.

Komornik – mieszkający w cudzym domu na tzw. pokomornym.

Wyrobnik – robotnik sezonowy.

Stelmach – robiący wozy.

Smaciarz – zbierający szmaty.

Listowy – listonosz.

Wierzenia, obrzędy.

Kazalnica – ambona w kościele.

Zaduski – święto zmarłych.

Wróż – mężczyzna wróżący.

Coś prześkadza – straszy.

Rajki – swaty.

Tkactwo.

Balia – bednarskie z klepek lub blaszane płaskie duże naczynie do prania bielizny.

Śmaty – bielizna.

Maglownica – przyrząd zębaty do maglowania bielizny.

Kółko – kołowrotek do przędzenia włókna lnianego lub wełnianego.

Śpula – szpula, szpulka.

Źródło: SADOWIEŃSKIE OBRAZY – Zebrane wspomnienia z dawnego i bliższego życia Sadownego i okolic, Edward Sówka – SADOWNE 1970